Op woensdag 4 april promoveerde ziekenhuisapotheker Jacqueline Bos op haar proefschrift Improving medication safety in surgical patients, Impact of a multifaceted intervention. Het idee voor haar onderzoek ontstond in de dagelijkse praktijk van de patiëntenzorg in CWZ, waar medicatieveiligheid een belangrijk thema is.
Meer geneesmiddelen
De afgelopen jaren zijn we steeds meer geneesmiddelen gaan gebruiken in de behandeling van ziektes, vertelt Jacqueline. ‘Dit heeft onze kwaliteit van leven verbeterd en onze gemiddelde levensduur verlengd. Maar het heeft ook geleid tot schade. Veel patiënten die meerdere geneesmiddelen gebruiken, krijgen te maken met bijwerkingen. Daarnaast kunnen er ook medicatiefouten optreden. Een belangrijk deel van die fouten komt door het verkeerd voorschrijven van een geneesmiddel. De gevolgen kunnen ernstig zijn. Denk bijvoorbeeld aan een bloeding. Deze gevolgen kunnen leiden tot heropname, invaliditeit of overlijden van een patiënt. Niet alle bijwerkingen van geneesmiddelen zijn te voorkomen, maar we weten uit onderzoek dat ongeveer de helft van geneesmiddel-gerelateerde problemen vermijdbaar is.’
Steeds meer ouderen
Jacqueline beschrijf in haar proefschrift een paar trends. De eerste is dat patiënten die in het ziekenhuis komen, steeds ouder en kwetsbaarder worden. ‘Een patiënt met meerdere aandoeningen, zoals suikerziekte en hartfalen, gebruikt veel verschillende medicijnen. Stel dat zo’n oudere dame zou vallen, haar heup breekt en ze een operatie moet ondergaan in ons ziekenhuis. Dan komen er nog meer geneesmiddelen bij. Denk aan pijnstillers, antibiotica en antistolling. De combinatie van deze geneesmiddelen is complexe farmacotherapie. De kans op geneesmiddel-gerelateerde problemen wordt groter.’
Samenwerking een must
Een andere trend is dat de medische zorg in ziekenhuizen een grote technologische vooruitgang doormaakt. Die technologische ontwikkelingen in de zorg maken dat dokters zich steeds verder moeten specialiseren op hun eigen vakgebied. ‘Daardoor wordt het steeds moeilijker om van alle geneesmiddelen van de patiënt iets af te weten en op de hoogte te blijven van alle richtlijnen’, stelt Jacqueline. Om geneesmiddel-gerelateerde problemen te voorkomen pleit zij voor intensieve samenwerking tussen meerdere specialismen met ieder hun specifieke kennis.
Onderwijs en reviews
Er zijn verschillende maatregelen denkbaar om voorschrijffouten in ziekenhuizen te verminderen, beschrijft Jacqueline in haar onderzoek. In CWZ is een aantal jaren geleden een combinatie van deze maatregelen geïntroduceerd. ‘We dachten dat deze maatregelen elkaar konden versterken. Zo hebben we een onderwijsprogramma ontwikkeld, dat alle beginnende voorschrijvers in CWZ verplicht moeten volgen. Hier bespreken we geneesmiddelen waarbij veel fout gaat en hebben we aandacht voor richtlijnen. Uit onderzoek weten we dat die niet altijd worden nageleefd.’ Daarnaast zijn de ziekenhuisapothekers in CWZ gestart met het uitvoeren van medicatie-reviews: een structurele controle van de geneesmiddelen van een patiënt. De apotheker bekijkt of alle geneesmiddelen echt nodig zijn, of ze gecombineerd kunnen worden en of de richtlijnen zijn nageleefd. Jacqueline: ‘We selecteren daarvoor patiënten bij wie we de meeste geneesmiddel-gerelateerde problemen kunnen verwachten. Op vaste tijdstippen in de week gaan we naar de voorschrijvers op de chirurgische afdelingen om de bevindingen uit de medicatie-reviews te bespreken. In deze gesprekken is er opnieuw aandacht voor de onderwerpen uit het onderwijs en voor belangrijke richtlijnen.’
Onderzoek in 2 ziekenhuizen
Om aan te tonen dat deze combinatie van maatregelen de medicatieveiligheid voor de patiënt verbetert, ontstond het idee voor een P-REVIEW onderzoek. Jacqueline en haar team vonden de ziekenhuisapothekers en chirurgen van de Isala kliniek in Zwolle en het Meander Medisch Centrum in Amersfoort bereid om dit onderzoek samen uit te voeren. ‘Ons belangrijkste doel was een afname van het aantal opgenomen patiënten met een ernstig geneesmiddel-gerelateerd probleem. Daarnaast wilden we bekijken of we het naleven van richtlijnen konden verbeteren. En we wilden ook kunnen vertellen hoeveel tijd de maatregelen kosten.’ Het onderzoek vond plaats op de chirurgische afdelingen van de ziekenhuizen. Eerst deed het onderzoeksteam 6 maanden lang metingen in de standaardzorg. Vervolgens werden gedurende 3 maanden de maatregelen geïntroduceerd. Daarna deed het team opnieuw 6 maanden lang metingen.
Afname ernstige problemen
De metingen lieten een afname van het aantal ernstige geneesmiddel-gerelateerde problemen zien: van 1,6% naar 1,1%. Jacqueline: ‘Dit lijkt op het eerste gezicht een kleine winst. Maar bedenk dat de chirurgische specialismen in Nederland jaarlijks ongeveer 800.000 patiënten opnemen. Dat betekent dit dat we bij 4.000 patiënten een ernstig probleem kunnen voorkomen.’ Een andere conclusie is dat de maatregelen ervoor zorgen dat dokters de richtlijnen beter naleven. Ook de tijdsinvestering door apothekers pakt gunstig uit. ‘Zij besteedden meer tijd aan het geven van onderwijs en het uitvoeren van medicatiereviews. Maar de tijd die werd besteed aan de standaardzorg in de ziekenhuisapotheek werd minder. Zo bleven de totale kosten in beide perioden gelijk’, stelt ze.
Gedreven mensen
Haar conclusie is dat deze combinatie van maatregelen ernstig geneesmiddel-gerelateerde problemen op chirurgische afdelingen kan voorkomen. ‘Niet alleen worden er minder voorschrijffouten gemaakt, ook leven dokters farmacotherapeutische richtlijnen beter na.’ Jacqueline en haar team waren een aantal jaar bezig met het onderzoek. ‘De combinatie van het promotieonderzoek met een baan en een gezin was niet altijd makkelijk’, zegt ze. ‘Ik heb er een hoop van geleerd en met veel gedreven mensen samengewerkt. Hopelijk heb ik een bijdrage geleverd aan de medicatieveiligheid van de patiënt in ons ziekenhuis.’ Wat haar betreft, krijgt het onderzoek een vervolg. ‘In de toekomst kunnen we ook kijken naar problemen door geneesmiddelen bij andere risicogroepen, bijvoorbeeld patiënten met stollingsmedicatie. Ook daar kunnen we de zorg veiliger maken.‘
Over Jacqueline
Jacqueline Bos (1967) werkt als ziekenhuisapotheker en opleider in CWZ. Zij behaalde in 1993 haar apothekersdiploma in Utrecht. In 1997 behaalde zij haar registratie tot ziekenhuisapotheker in het VU medisch centrum in Amsterdam. Bovenstaand onderzoek voerde zij uit op de afdeling klinische farmacie CWZ in samenwerking met de afdeling farmacologie/toxicologie van het Radboudumc. Op 22 maart won zij voor een onderdeel van haar promotieonderzoek de CWZ Wetenschapsprijs 2018.
Wetenschappelijk onderzoek past bij de CWZ-ambitie om unieke expertises te ontwikkelen en de topklinische status te versterken.